مقدمه

مسجد از دیرباز به عنوان عنصری اساسی در جامعه بشری و به صور گوناگون مطرح بوده است. گاهی به نام نیایشگاه، گاهی پرستشگاه و در ادیان و مناطق گوناگون و در دورههای مختلف زمانی به نامهای دیگر معروف بوده است.

در ایران نیز مسجد از دیرباز در بطن شهری وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است. نخستین مسجد اسلامی به دست پیامبر6 و یارانش در مدینه ساخته شد و توسط هنرمندان اسلامی تقلید و الگو گرفته شده است. دیوار مسجد مدینه از سنگ لاشه و آسمان آن تیرپوش و تخت بوده است و شبستان مسجد با افراز اندكی بلندتر از بالای مرد بلندبالا برافراشته شد؛ همانطور كه حضرت ابراهیم7در ساختمان خانه خدا انجام داده بود.

با وجود اینكه اسلام با تجمل و زیبایی در حد معقول آن مخالفتی ندارد، ولی روح حاكم بر رهنمودهای اسلام در مورد الگوهای مختلف مصرفی چون لباس، مسكن، مركب و غذا همگی نشان دهنده آن است كه یكی از معیارهای ارزشی در اسلام، سادگی و وارستگی از مظاهر دنیوی است؛ بنابراین آراستن مساجد با تزئیناتی كه در كاخهای پادشاهان و اهل دنیا متداول است، منافی و مغایر با ارزشهای اسلامی است.

مسجد در آغاز سده دوم هجری و بیشتر در خراسان با پیل پاها و دیوارهای ضخیم و دهانههای كم‌پهنای سرپوشیده ساخته میشده است. از آغاز سده سوم هجری و با گسترش شهرها و روستاها مسجدهای باشكوه و بزرگی در بیشتر شهرها ( با تهرنگ شبستانی بومسلمی ) بنیاد گردید، اما هرگز گنبدخانه و ایوان كه با دگرگونی و كست افزود آتشكدهها و مهرابهها پدید آمده بود، كنار گذاشته نشد. گنبدخانه ها نیز همچون كوشكی تك و آزاد (بی مرد گرد) برای مسجد ساخته میشد.

در ایران پس از فروافتادن ساسانیان بود كه ساخت مساجد آغاز شد. در سه قرن نخستین حكومت اسلامی در ایران، مساجد به شیوهای بسیار ساده و به پیروی از معماری ساسانی ساخته میشد. زادگاه اولین نمونههای معماری اسلامی ایران را در خراسان دانستهاند. در خراسان و شیوه خراسانی نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده و مساجد به گونه شبستانی یا چهل ستونی ساخته شدهاند.

این رقم تنها به معنای حضور ستونهای متعدد است كه گرداگرد حیاط مركزی قرار می‌گیرند و شبستانها و یا رواقها را میسازند. قوسهای به كار رفته در شیوه خراسانی به صورت بیضی یا تخم مرغ است كه از نمونه-های آن؛ فیروزآباد و طاق كسری را میتوان نام برد.

از قرن چهارم هجری نیز نفوذ معماری كهن اشكانی و ساسانی در كار ساختمان مساجد فزونی یافت. از این پس ایوان و گنبد كه ساخت آن از دوره اشكانی آغاز شده و در دوران ساسانی رواج یافته بود، به صورت اجزای جدا‌نشدنی بدنه مسجد درآمد. از این دوران به بعد نیز با برداشتن ردیفهایی از ستون شبستانها، ایوان و گنبد ساخته میشود و مساجد شبستانی به ایوانی بدل شده و سرانجام در اواخر قرن 5 و اوایل قرن 6 در دوران سلجوقی مساجد چهار ایوانی پدید میآیند. این گونه مساجد عبارتند از؛ یك حیاط مركزی با شبستانهایی گرداگرد آن، در میان هر شبستان در چهار طرف مسجد چهار ایوان قرار دارد و در پشت ایوان جنوبی پوششی گنبدی به چشم میخورد.

از آنجا كه در ایران پیش از اسلام، مهرپرستی و دین زرتشت رواج داشت، بناهای باقیمانده از این آیین تبدیل به مسجد شدند، نظیر؛ مسجد یزدخواست كه بر روی آتشكده بنا شدهاند و مسجد جامع بروجرد كه آثار به دست آمده بر اثر بررسیها نشان میدهد كه بر روی آتشكدهای نیمه ویران ساخته شده است. بسیاری از عبادتگاههای مسلمانان در دورههای اولیه اسلامی را همین آتشكدهها تشكیل میدادهاند. چون مردم تازه مسلمان به سوی قبله نماز می‌خواندند، ابتدا یك درگاه از چهار درگاه چهارطاقی را كه به طرف قبله بود، مسدود كردند و به تدریج درگاههای غربی و شرقی را نیز پوشاندند و راه ورودی به مسجد از چهار طاقی به درگاه شمالی منحصر شد و به دلیل نیاز شدید و نیاز به محلی برای قرار دادن كفش مجبور شدند ایوانی پوشیده در جلوی درگاه شمالی بسازند، به این ترتیب طرح اولیه شامل یك ساختمان چهار طاقی و یك ایوان شد.

معماری ایران در طی دوران پرفرازو نشیب خود تحولات چشمگیری را داشته است. اما دارای ویژگیهای خاصی است ودرهر یک از دورهای تاریخی تغیراتی بخود دیده است.ولی اصول ان حفظ گردیده است.

این اثار را میتوان از دوره های مختلف برسی کرد:

معماری هخامنشی ,معماری ایلامی ,معماری ماد معماری اشکانی(پارتی), معماری ساسانی