1-معماری ایلامی:
تاریخ ایلام به حق آغازین بخش تاریخ ایران راتشکیل می دهد. زیرا کشور ایران زادگاه اصلی ایلامیان بوده است.
معماری ایلام قدیم:
تنها اطلاع به این دوره ازنقش مهر هایی است که از دوران اولیه ایلام باقی مانده و آن یک نقش برجسته مربوط به نینوا در دوره آشوری است. دراین نقش برجسته معبدی به صورت یک بنای مربع مستطیل بلند بریک شالوده ایوان دار نشان داده شده نمای جلو دارای یک روزنه هایی بوده است.در قسمت پشت ممکن است پله هایی برای دسترسی به معبد وجود داشته است . در نمای آن دو چارچوب دربلند دیده می شود که در سمت چپی را یک پرده نی ایی آنرا از نور آفتاب محافظت میکند . احتمالا مداخل ورودی بوده است ودرسمت راست شاید نمایی از یک در بوده است.
جالب ترین ویژگی این معبد سه شاخ بزرگ است که در دو طرف دیوارهای معبد نصب شده است و این ما را به یکی از عجایب ساختمان معابدایلامی متوجه می سازد . بعدها سنگ نبشته های ایلام میانی ثابت می کنند که این شاخ ها جزء مهمی از هر معبد را تشکیل می دادندچون نماد الوهیت بود .
معماری ایلام میانی :
بدون اغراق درخشانترین دوره حکومت ایلامیها دوره میانی است که درآن آثار معماری ارزشمندی ایجاد گردیده اغلب معابد هستند. ایلامی ها هم مانند اقوام باستانی دیگر به مذهب و پرستش خدایانمتعدد اهمیت میداده اند و موید این مطلب کشف معابد وگور ها و نقوش برجسته در نقاطاستقرار آنهاست.
ازآثارقابل تاٌمل و مهم آنها زیگورات چغازنبیل است.
زیگورات چغازنبیل کهن ترین اثر ایرانی است که دارای ابعاد و خصوصیات خیره کننده است و با اهرام مصر برابری می کند.این بنای عظیم به صورت هرم مطبق یا پله پله ساخته شده است. این معبد یکی از نمونه های بسیار برجسته مهارت معماری ایلامی هاست. در اولین نگاه به آن می توان دریافت که این بنا مبتی بر مقیاسی عظیم بوده است. طراح آن هیچکس جز خود اونتاش گال نمی تواند بوده باشد.
ابتکار قابل توجهمعماری ایلامی این است که برای جلوگیری از خستگی صعودکنندگان با ایجاد دو ایستگاه میان راهی بالا رفتن از طبقات را چندمرحله ای کرده اند به نحوی که صعود کننده می تواند به سهولت در میان راه با توقف درایستگاه ها تجدید قوا نماید . اما هدف معمار از ایجاد ایستگاه ها تنها رفع خستگی جسمانی نبود بلکه او می خواست از لحاظ بصری نیز محیط مناسبی را برای زائران فراهم سازد .زيگورات چغازنبيل بنايي است چندطبقه و به صورت مربع كه طبقه اول آن از طبقات بالايي بزرگتر و وسيعتر است. اطراف اين بناي مربع شكل، حصارهاي دايره‌‌اي وجود دارند كه تداعي كننده تركيب مربع و دايره در وجود اين بناي مقدسند. از اين لحاظ، زيگورات چغازنبيل شبيه به خانه كعبه است.
معماری ایلام جدید :
ازدوران ایلام جدید به جز یک معبد کوچک که پلان مربع دارد و به زمان شوتروک –نهونته دوم در اواخر قرن هشتم ق.م تعلق دارد هیچ اثر معماری به دست نیامده است .نمای این معبد با آجرهای لعابدار سبز رنگ تزیین شده بود . آجرهای لعابدار ایلام میانی از تکنیک و ظرافت بیشتری بر خوردار بودند. آثار دیگرمعماری ایلامی که از اسناد و مدارک و نقوش برجسته بدست آمده اند عبارتند از :
معبدسه شاخ بزرگ وقصرها و معابدی که در بیرون و داخل دیوارهای شهر دور – اونتاش کشف شده و تصویری از شهر شوش
2- معماری ماد:
بررسی هنر معماری ماد با کمبود مدارک موجود کاری سهل و آسان نیست قطعا مادها هم مانند اسلاف خویش برخوردار از آثار معماری قابل بحثی بوده اند . موید این مطلب آثار بدست آمده از کاوشهای اخیر باستان شناسی تپه هگمتانه و همچنین معماری صخره ای است که از آنها به جای مانده است . بر همین اساس معماری مادی را در دو بخش بررسی می کنیم.
الف)معماری صخره ای :
معماری صخره ای :ایجاد حفره و وسعت دادن آن فضای مورد احتیاج مثلا خانه و یا آرامگاهی ایجاد شود . حاصل این عمل مبارزه جویانه انسان با کوه و صخره را که برای دستیابی به فضایی استوار و ماندگار انجام می شود معماری صخره ای می نامیم .به عبارت دیگر معماری صخره ای از مصالح آزاد و معمولی ساختمان به وجود نمی آید بلکه از صخره طبیعی است و در جهت عکس معماری آزاد ومعمولی عمل می کندکه در دامنه کوهها و صخره ها ایجاد گردیده اند .
ب)معماری معمولی:به این آثار در محلهایی بنام تپه نوشیجان ملایر گودین تپه باباخان تپه هگمتانه زیویه و ... قرار دارند که در کاوشهای باستان شناسی بدست آمده است.
تپه نوشیجان؛ نخستین الگوی معماری ایران و مهمترین نیایشگاه مادها است.
مادها از آن به عنوان قلعه نظامی استفاده می کردند.
آثار معماري تپه نوشيجان از اهميت ويژه اي برخوردار است:
1- بكارگيري مصالح بوم آور
2- استفاده از قوس هاي نيم بيضي در بخش هاي مختلف بنا
3- ايجاد يك مجموعه منسجم و زيبا كه بعدها به ويژه در معماري زمان هخامنشي تاثير قابل ملاحظه اي گذاشت.
3- معماری هخامنشی:
معماری هخامنشی به نوعی شکل تکامل یافته معماری ایلامی و مادی است و به عبارت دیگر هخامنشیان از آن مجموعه فنون و هنرهای ساختمانی با روشی خاص و استادانه استفاده کردند .
مهمترین بناهای به جای مانده این دوران کاخهای شاهی است تاریخ ساختمان این کاخها به اواسط قرن ششم قبل از میلاد باز می گردد آنچنان که از آثار معماری این دوره بر می آید آغاز آن از مسجد سلیمان و بعدا در پاسارگاد و تخت جمشید گواه آن است. یکی از عناصر مهم ساختمانی صفه مصنوعی است که پشت به کوه دارد و روی آن ساختمانهای کاخها و اقامتگاههای شاهی را بنا میکردند با پلکانهای سنگی برای صعود به صفه. به عنوان نخستین ابزار سیاسی و به نشانه تایید آسمانی در حدود سال ۵۵۰ پیش از میلاد کوروش ساختمان مجموعه کاخ و پرستشگاههایی را در پاسارگاد در استان فارس بنا نهاد که نخستین کانون امپراطوری هخامنشی و معرف سبک معماری هخامنشی است و آشکارا منابع آنرا روشن می سازد . معماری پاسارگاد در حقیقت یک نوع معماری تکامل یافته از شیوه معماری پارسی است با آنکه بسیاری از بخشهای آن از میان رفته ولی زیبایی و اصول فنی در ساختمان را رعایت نموده اند.
آنان مصطبه سازی آجرهای لعابدار ایلامی و تالارهای ستون دار با ایوانهای جانبی و مقابر صخره ای مادی را تکامل بخشیدند و از همسایگان و ملل تابعه هم غافل نماندند بلکه از معماری و معماران بابلی آشوری لیدی ساردی مصری استفاده های شایانی بردند و افزون بر آثار موجود از ملل متقدم هنرمندان آثاری پدید آوردند که در طول تاریخ بشریت اگر بی نظیر نباشد کم نظیر است. معماران هخامنشی از هوش و ذکاوتی سرشار بهره مند بوده اند . زیر در آثار آنها اصولی رعایت شده که بعدها به عنوان اصول معماری ایرانی معمول و مرسوم گردید.هر چه بنا کردند به استثنای پاره ای از موارد مصالح بوم آورد را در نظر گرفتند . از آن جمله پاسارگاد است که آن را می توان از پروژه های عظیم و آغازین امپراطوری هخامنشی محسوب نمود . هخامنشیان با اینکه قبلا در مسجد سلیمان آثاری از خود به جای گذاشته بودند اما پاسارگاد داستانی دیگر دارد.
پاسارگاد را باید از کارهای کوروش بزرگ قلمداد کرد در پاسارگاد هنر ایرانی وحدت یافته ترمی شود.
تل تخت(تخت سلیمان): این اثر معماری که صفه بزرگی است مشرف به تمام کاخ ها و باغهای پیرامون خود در پاسارگاد بر روی تپه ای به بلندی ۵۰ متر قرار گرفته که بقایای دیوار سنگی بزرگ آن قابل ملاحظه است . سکوی این بنا از سنگهای بزرگ تراشیده شده در نما و با سنگهای لاشه ای در دیوار اصلی ساخته شده است.بخش غربی این سکو را از ستیغ و لبه یک تپه کوه مانند ساخته اندو سپس مجموعه ای از کاخها و سایر تاسیسات را روی آن ایجاد کرده اند.بی هیچ گمانی این تخت را برای زیربنای کاخ های باشکوهی همانند کاخهای تخت جمشید به وجود آورده اند . نکته قابل ذکر در سنگهای تراشیده آن است که در معماری به سنگهای ((بادبرد)) معروف هستند و با بستهای فلزی به شکل دمچلچله ای به هم متصل شده اند .
ارامگاه کوروش:
بنای سنگی باشکوهی که در حدود بیست و پنج قرن پیش ساخته شده است. این بنا در میان مردم به نام قبر مادر سلیمان معروف است. بنا از دو بخش تشکیل شده است: الف)قسمت سکو مانند که یادآور زیگورات چغازنبیل ((دوره ایلامی ))است ب)قسمت بالایی آن که اتاق کوچکی است و با سقف سنگی به صورت شیروانی (خرپشته) ایجاد شده است. بخش سکو مانند پله پله از شش طبقه تشکیل یافته است طبقه اول 1/70 دوم و سوم هر کدام ۱ متر و سه طبقه آخری ۵۵ سانتی متر بلندی دارند عرض سکوها که حالت پله مانند را دارند ۵۰ سانتی متر است. بلندی این قسمت در مجموع5/35 متر است بخش ب که اتاقک کوچکی است دارای در گاهی به عرض ۸۷ سانتی متر و ارتفاع ۳۰/1متر است . ابعاد ۳۰/2*۳ متر و ارتفاع آن ۱۰/2 متر است.کل بنا از سنگ ساخته شده است و یکی از آثار معماری بسیار زیبای دوران هخامنشی.
کاخ بارعام کوروش:
این بنا مشتمل بر یک تالار مرکزی و چهار ایوان در چهار جهت و دو اتاق در جناحین ایوان جنوبی است.تالار مرکزی آن از دو ردیف چهار ستونی سنگی تشکیل یافته و چهار ایوان در جهات اربعه آن نیز دارای دو ردیف ستون سنگی است و فاصله ستونها در بخشهای اخیر کمتر از تالار مرکزی است.تالار مرکزی همانند کاخ دروازه دارای چهار مدخل ورودی در چهار جهت است.این بنا نیز از سنگ و خشت ساخته شده و کف آنرا با مهارت کم نظیری سنگ فرش نموده اند.ستونهای بجا مانده نشانگر آن است که بدون تزیین است.
آپادانا:
آپادانا کاخی است مرتفع و پهناور که از بخشهای مختلفی تشکیل یافته است.این واحدها شامل تالار حرمسرا دروازه کاخ پذیرایی و دیگر بخشها است.در آغاز معماران زمان هخامنشی گرداگرد تپه را دیواری قطور با ارتفاعی حدود ۲۰ متر و قطری به همین اندازه برپا کردند و پشت آنرا با خاک پرکردند. بر روی این تختگاه ابتدایی پی بناها کنده شد سپس دیوارها برپا گردید و ستونها در جای خود استوار گشت.
چند نکته اساسی و مهم درکتیبه داریوش نهفته است:
۱- چون در طرح بنا ساخت دیوارهای بلند در نظر بوده لذا معماری زمین را تا خاک بکر حفر کرده تا ساختمان مستحکمی داشته باشد.
۲- چون تپه طبیعی است در نتیجه پی سازی بستگی به فراز و نشیب تپه داشته است.
۳- چون ستونهایی با اندازه و وزن زیاد در بنا طرح ریزی شده بود پی سازی می باید از استحکام کافی برخوردار باشد. به همین دلیل محلهایی که لازم بود با سنگ و شن پرکرده وکوفته اند. سپس دیوارها و ستونها را بر پا داشته اند. نتایج کاوشها روشهای مورد بحث در کتیبه را تایید می کند.
دیوارهای کاخ عموما از خشت و گل ساخته شده که مصالحی مناسب برای دشت خوزستان است. روی دیوارها را با گچ و یا نقاشی دیواری تزئین کرده بودند.
البته دیوارهای ایوان سمت حیاط مرکزی با آجر لعاب دار پوشانیده شده بود .
که بر روی آن نقوش مختلف از جمله ردیف سربازان جاویدان نقش شیر جانوران افسانه ای همچون گاو یا شیر بالدار دال شیر با سر انسان نقش فروهر کتیبه های به خط میخی و غیره تزئین شده بود.علاوه بر این نقوش گل نیلوفر آبی (لوتوس) در همه جای این تزئینات جایگاه ویژه ای دارد. درطرفین پله های کاخ نیز ردیف سربازان جاویدان مشاهده می شود.
مجموعة بناهای تخت جمشید:
1- پلکان بزرگ. 2- دروازه بزرگ خشایار شاه.
3-راهی که مدعوین از ان میگزشتن. 4- پلکان شمالی کاخ اپادانا.
5- کاخ اپادانا. 6- پلکان شرقی اپادانا. 7- کاخ سه دروازه.
8- کاخ اختصاصی داریوش. 9- کاخ خشایار شاه مربوط به پزیرایهای رسمی. 10- تالار صد ستون وسومین قسمت کاخ خزانه شاهی.
11- تالار 99 ستونی(قسمت مرکزی خزانه) تالار موقتی که به دستور داریوش ساخته شده بود.
12-انبارهای خزانه شاهی.13- نمای جنوبی سکوکه به طرف دشت است.
عکس های از نمونه سر ستونهای تخت جمشید ونقش برجسته ها:
نقش برجسته ها به دلیل زیبای و خالی نبودن دیوارها انجام شده است که از کیفیت خاصی برخوردار است. نقشهای روی دیواره ها ازداریوش , سربازان ,حیوانات قدرتمند وافسانه الهام گرفته است.
:4- معماری اشکانی(پارتی)
پارت ها در زمینه هنرها به ویژه در معماری ابتکارات بدیعی داشتند . آنها با برخورداری از پیشینه ی غنی دوباره به احیای هنرهای فراموش شده و یا تفسیر یافته ی ایرانی پرداختند با فترتی که در هنر ایران پیدا شده بود نه تنها احیاگر معماری و سنت های گذشته ی ایرانیان شدند بلکه تحول ملی عظیم در زمینه ی شهر سازی و معماری ایجاد کردند و در معماری دو عنصر نو ظهور افزودند.
با کاوش هایی که در مناطق مختلف صورت گرفته از آثار به جای مانده از دوره ی پارتها و آثار پس از آن که به سبک سابق ساخته شده اند می توان سبک معماری و حتی ویژگی آن را مشخص نمود از آن جمله:
- حداکثر استفاده از مصالح بوم آورد.
- استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته تاق گنبد، به خصوص گنبد با استفاده از مصالح بوم آرود.
- پرهیز نکردن از شکوه و ارتفاع زیاد.
- تنوع فوق العاده در طرح ها.
- استفاده از ملات ساروج که به کمک آن توانستند فضاهای معماری وسیع را ایجاد نمایند.
مصالح ساختمانی مورد استفاده در زمان اشکانیان بیشتر سنگهای پاکتراش و در زمان ساسانیان اکثرا" از خشت خام، خشت پخته و سنگ لاشه ( لاشه سنگ) می باشند. برای آراستن ساختمان ها کاشیهای لعابدار و لاجورد و نیز اندود .گچ مورد استفاده قرار می گرفت.
یکی دیگر از ویژگی های معماری پارتی استفاده از طرح های متنوع و غیر یکنواخت در بناها است، بگونه ای که حتی دو ساختمان را نمی توان یافت که .نقشه های یکسان داشته باشندبه غیر از رعایت اصول اساسی و عمده
تزئینات در معماری پارتیان:
درمعماری پارتی تزئیناتی مانند نقاشی و گچبری وسیعاً به کار گرفته می شده است. گچبری کوه خواجه و نقاشیهای دیواری با رنگ های مختلف و گوناگون حکایت از تزئین بخش داخلی ساختمان ها دارد و این نمونه تزئینات کچبری با طرح های هندسی و گیاهی بعداً در دوره ی ساسانی و از آن پس در دوره اسلامی مورد استفاده قرار گرفت.
از جلوه های مهم هنری این عهد ، هنر گچبری را می توان نام برد كه رواج بسیاری داشت و نقوش آن تلفیقی از سبك یونانی و هخامنشی است.درآن روزگار ملاط گچ به سهولت بر دیوار كشیده می شد و به سرعت خودرا می گرفت و سفت می شد لذا هنرمندان اشكانی به سرعت و سهولت می توانستند سطح وسیعی را با نقش و نگاره های زنجیره ای بپوشانند.
در مجموع می‌توان گفت معماری عصر اشكانی بتدریج توانست خود را از زیر بار هر آنچه كه یونانیت بر هنر ایران تحمیل كرده بود خارج نموده و رنگ و بوی ایرانی به خود گیرد، لذا علیرغم فقر نسبی معماری در این دوره می‌توان گفت كه شیوه و سبك معماری اشكانی از آنجا كه بار دیگر صبغه ایرانی را پیشه خود ساخت قابل تحسین و ستایش است. بویژه آن كه این جریان در نهایت به معماری دوره ساسانی كه اوج هنر معماری عهد باستان ایران است منجر گشت.
برخی آثار معماری اشکانیان:
آثار معماری شهر نسا: .1
این شهر قدیمی ترین محل سکونت پارتها بوده است. ورود به ارگ آن از طریق پاگردهایی که در پی دیوارهای گرد شهر قرار داشت صورت میگرفت. بناهای داخل ارگ شامل یک کاخ موسوم به خانه مربع و تعدادی معبد است.
2.هیکاتوم پلیس (صددروازه): احتمالا پایتخت کوهستانی پارتها بوده. سه بنای مهم که هنوز در ارتفاعی قابل توجه باقیمانده اند. نقشه ها همگی شبیه به هم؛ اساسا چهارضلعی؛ یک پیشرفتگی چهارگوش در مرکز هر ضلع است. اشکال گوناگون طاق زنی نیز مورد استفاده قرار میگرفته است.
3.کاخ هترا:نمای بنا دارای دو ایوان بزرگ از قطعات سنگ است و با تاق های آهنگ بلند پوشیده شده. اتاق گنبددار هترا یادآور طرح آتشکده های هخامنشی است اما به جای سقف مسطح بر روی ستونها از تاق استفاده شده است.
4.کاخ آشور: احتمالا نخستین نمونه شناخته شده از بنای چهار ایوانی است که به یک حیاط مرکزی باز میشود که پیرامون آن اتاقهایی احداث گردیده است. این اثراز نظر معماری در زمان ساخت بسیار پیشرفته بوده وتاثیربسزایی بر معماری دورهای بعد بویژه معماری مساجد ایرانی داشته است.
5.کاخ شاهی در کوه خواجه:کاخ دارای تالارهای به شکل ایوان است. اتاقهای بنا شده با خشت در پیرامون حیاط مرکزی چهارگوش ساخته شده است.
6. آتشکده رباط سفید: این نمونه بنای کوچکی است که گنبدی بر روی چهار فیلپوش دارد. این بنا احتمالا یک کار آزمایشی در زمینه گنبدسازی بوده است.
7. معبد آناهیتا-کنگاور:این معبد بر روی مصطبه ای عظیم بنیاد گردیده است. مهمترین چیزی که در آثار معماری کنگاور جلوه گر است؛ ستونهای عظیم و قطور آن است که در حاشیه صفه قرار داشته اند.
5- معماری ساسانی:
معماری ساسانی صرفاً معماری کاخها نیست، بلکه معماری خانه های مردم و از همه مهمتر معماری آتشگاهها و معابد و بعضی بناهای یادمانی، کاروانسرا، قلعه ها را شامل می گردد.آتشگاهها و معابد پس از کاخها بیشترین آثارمعماری به جای مانده از دوران ساسانی هستند.
معماری ساسانی ادامه معماری اشکانی:
معمارى ساسانى در واقع ادامهٔ معمارى اشکانى است و معمارى پارتى در شکل‌گیرى ویژگى‌هاى معمارى ساسانى یکى از عوامل مؤثر به‌حساب مى‌آید.
مصالح قصرهاى ساسانى سنگ‌هاى عظیم، قلوه‌سنگ‌ها،خشت و گل پخته و آجر بود.روى سنگ‌ها نیز به شیوهٔ اشکانیان وهخامنشیان حجارى مى‌کرده‌اند. نماى دیوارها با ابزارکشى و گچ‌برى تزیین مى‌یافت.
برداشت کلی از معماری ساسانی:
به طور کلی در باره معماری ساسانی باید گفت که : معماری این عهد بر اساس معماری بومی و نواحی خشک مرکزی و شرقی ایران بنیان گزاری شده است. بدین معنی که در ابنیه بزرگ سلطنتی هخامنشی پوشش مسطح و احداث ایوان ها و تالار های ستون داریا به عبارت دیگر ابنیه سرزمین های شمال ، سر مشق اصلی معماران و سازندگان آن ها بوده است و در بنا های دوره سا سانی اعم از کاخهای سلطنتی و آتشکده ها ، پوشش های گنبدی و ساختن ایوان هایی با طاق های ضربی ( گاه واره ای) و چهار طاقیهای مخصوص آتشکده متداول بوده است و اساس معماری عهد ساسانی را تشکیل می داده است.
ویژگی معماری ساسانی:
از ویژگى‌هاى معمارى ساسانی، تأکید و گنبدهاى تونلی، گنبدى مبتنى بر نیم‌گنبدها و اتاق مربع شکلى که گنبدى بدان حائل بود و در سکنج‌ها تعبیه مى‌شد. ایوان در معمارى ساسانى در حکم یک سرسراى ورودى بزرگ به اتاق مربعى گنبددار بود.
از مهمترین ویژگى‌هاى معمارى ساسانى مفهوم فضاست. بعبارت دیگر فضا در معمارى ساسانى مجزا بکار رفته یعنى دیوارها آنرا توجیه و تفسیر مى‌کرد.
معمارى ساسانى نقطهٔ مقابل معمارى رومى بود که در آن دسترسى به یک فضاى فریبنده و پویا از موارد اصلى به شمار مى‌آمد.
ایران را باید زادگاه اسلوب سوارکردن گنبدى گِرد برپایه یا زمینه‌اى چهارگوش دانست. همچنین اسلوب طاق‌زنى متقاطع بر قوس‌هایى ستبر که در ایوان کرخه (نزدیک شوش) بکار رفته و بسیار مستحکم است؛ چندین قرن پیش از آنکه در معمارى رومى‌وار و گوتیک بکار رود،در ایران به ثمر رسید.
بنایی با سیستم برج و بارو:
از بناهاى معروف دورهٔ ساسانیان قلعه‌دختر است. این بنا با سیستم برج و بارو ساخته شده و به سمت کوهستان متمایل است و از سه بخش تشکیل شده که در سطوح مختلف قرار گرفته‌اند و با محورى واحد از دیواره محاصره شده است. بلندترین بخش دیوار برح عظیم نیم‌دایره‌اى است به منظور دیدبانی؛ در پایین‌ترین سطح هم حیاط واقع شده است.
آثار معماری دوره ساسانی:
تخت نشین (طریال): در کنار برج فیروزآباد صفه ای از سنگهای تراشیده شده وجود دارد که آن را تخت نشین گویند ولی در اصل طریال بوده که همان تلوار یا تالار امروزی است.
تاق کسری (ایوان مدائن):
از ویژگیهای معماری ساسانی که در این بنا وجود دارد این است که از نظر این معماری ؛ نما باید بیشتر با طرحی ساخته شود که بتوان آنرا به دلخواه امتداد داد وبه مقدار زیادی تزیین کرد.
کاخ بزرگ شاپور:
نقاشیهای کاخ شاپور را باید در ردیف اولین آثار نقاشی و رنگ آمیزی بناهای دوره ی ساسانی در بدو تاسیس این سلسله دانست.
کاخ سروستان:
ویژگیهای مهمی که در این بنا وجود دارد، یکی شکستن قرینه در هنر معماری ایران و ایجاد تنوع در طرح آن؛ استفاده از تاقهای معلق در تالارهای باریک جناحین کاخ که ستونهای کوتاه و سنگین برای نگه داری آنها به کار گرفته شده است؛ دیگر اینکه وجود فضاهای دسترسی به بیرون نه تنها ارتباط را آسان ساخته و دیدهای درونی را به هم پیوسته بلکه فضاهای پی در پی را نمایان و جلوه گر ساخته است.
دیگر آثار این دوره:
قلعه دختر فیروزآباد ؛ کاخ فیروزآباد (کاخ اردشیر)؛ قصر شیرین؛ تخت سلیمان؛ تاق بستان.
مصالح نازک کاری