به طور كلی مساجد را به سه گروه تقسیم می كنند:
1. مساجد شبستانی
2. مساجد چهار طاق
3. مساجد ایوانی
مساجد شبستانی
این مساجد از بخش سرپوشیده در جانب قبله و حیاط مركزی و ایوان جلوی آن و صفه‌هایی در اطراف تشكیل یافته است.
مساجد چهار طاقى
این مساجد شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شكل میباشد كه به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است و چون از چهار طرف باز بوده به چهار طاقی شهرت یافته است. این طرح ساده دارای چهار گوشواره، به منظور ایجاد زمینه‌ای دایره‌ای شكل برای گنبد است. این فضا كه بر روی آن گنبد مدوّری با خیز كم و بدون ساقه قرار دارد، به وسیله چهار درگاه به فضای خارج ارتباط مییابد. بناهای چهار طاقی عمدتاً به عنوان آتشكده و آتشگاه مورد استفاده قرار میگرفتهاند مانند؛ چهار طاقی نیاسر و خرم دشت در كاشان و چهار طاقی برزو در اراك.
مساجد ایوانی
بسیاری از كارشناسان عقیده دارند كه شرق ایران به ویژه خراسان جایگاه ایوانهاست. ایوانهای بزرگ را از دوره اشكانی كه قلمرو آنها در شرق ایران بوده، در اختیار داریم. اولین ایوانهای اسلامی در جنوب و مقابل گنبدخانه شكل گرفتند و سپس ایوان شمالی در جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضاً برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد. یكی از كاربردهای ایوان جنوبی، دوری از گرمای تابستان است چون ایوان جنوبی پشت به آفتاب و در سایه قرار گرفته است. نمازگزاران به مقتضای فصل از دو ایوان شمالی و جنوبی استفاده میكنند. از مساجد تك ایوانی می توان از مسجد نیریز كه بنایی ساده با یك ایوان دارد و همچنین مسجد جامع سمنان و یزد نام برد. برخی درآیگاه یا ورودی و خروجی را كه به صورت ایوان كوچك نشان داده شده است، ایوان میپندارند. این موضوع در مسجد جامع یزد مشهود است كه در نگاه اول، مسجد چهار ایوانی مینماید لیكن غیر از یك ایوان، ایوانهای دیگر درآیگاه مسجد هستند.
مساجد ایوانی خود دارای اقسامی است كه به دو نمونه آن پرداخته می شود:
• مساجد دو ايوانى
همانند مسجد ملك زوزن در فرومد و مسجد ساوه كه 2 ایوان دارند.
• مساجد چهار ايوانى
سلجوقیان در كنار احداث بناهای متعدد به ساختن مسجد رغبت بیشتری نشان دادهاند، از این رو تعداد بیشتری مسجد از عصر خود به یادگار گذاشتهاند. به نظر « آندره گدار » فرانسوی، اولین مسجد چهار ایوانی در ایران، « مسجد خرگرد خواف » است و بعد از آن، « مسجد جامع اصفهان » مدارس و مساجد در عهد سلجوقی به چهار ایوانی تبدیل شدهاند و به طور دقیق مشخص نیست كه از چه تاریخی مساجد دو ایوانی به مساجد چهار ایوانی تغییر شكل یافتهاند.
در تمام مساجدی كه در دوره اسلامی ساخته می شدهاند، نكاتی همواره مورد بررسی بوده و جنبه‌های معماری به كار رفته در مساجد با دین مبین اسلام نیز تطبیق یافته است.
وجود تصاویر و مجسمههایی از انسان و حیوان مجاز نمیباشد. وجود نباتات و تزئینات هندسی و آیههایی از قرآن كه به عربی خوشنویسی شدهاند، در این مكانها بسیار رایج است و به نوعی فرهنگ سطح بالا تبدیل شدهاند.
موزاییك و كاشیهای برّاق برای كف مسجد و تزئین محراب و دیوارها، شیشههای رنگارنگ برای پنجره و قندیلها، قالی و قالیچههای گرانبها برای آرایه صحن به كار میرفت. ازارهها و دیوارهها با مرمرهای زیبای الوان و طاقنمای محراب و كتیبهها را با نوشتهها می‌آراستند.
منبر از چوب بود و در ساختن و آراستن آن با عاج منبت و آبنوس دقت فراوان به كار میبردند. نزدیكترین منبر، چهار پایهای بود كه یك نسخه از كتاب خدا را كه طبعاً نمونهای از خوشنویسی و ظرافت هنری بود، بر آن نهاده بودند. نمودار قبله، طاقنمایی بود كه در داخل دیوار ساخته میشد. صنعتگران و هنرمندان همه كوشش خود را در تزئین محراب به كار میبردند. محراب را با كاشی و موزائیك و تصویر گل و بوته و نقشهای برجسته و طراحیهای زیبا از معرق، گچ، مرمر سفال و كاشی تزئین میكردند.
از نظر متخصصان علم روانشناسی هنر معماری مساجد اسلامی، روح و روان انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. برای مسلمان خداپرست، چه تنها باشد و چه غرق در جماعت، ساختمان مسجد طوری است كه راز و نیازهای وی را با معبود آسان میكند. تناوب بیكران قوسها و ستونها، فضای پیوسته را چنان به تكههای همسان پخش میكند كه ایجاد آن حالت معنوی خاصی را آسان میكند.
ضمناً آرایش درون بنای مسجد نیز در به وجود آوردن حالت مزبور بسیار مؤثر است. در تزئین و آرایش بناهای اسلامی این خصیصه هست كه بیننده را به جنب و جوش و عمل وا نمی دارد بلكه بر عكس، در ذهن وی زمینه-ای را برای كشف و شهود و درونبینی فراهم میكند. تزئینات بناهای اسلامی عموماً یا الوان است یا بر روی آنها كندهكاری های كمعمق ایجاد میگردد و در هر حال تمام بخشهای پوشش بنا را میپوشاند و كلیت و تمامیتی ذاتی بدان میبخشد كه مستقل از ساختمان خود مسجد است.
از دیدگاه یك هنرمند مسلمان و یا پیشهوری كه بر آن بود تا سطحی را تزئین كند، پیچاپیچ هندسی كاشیها، بیگمان اشاره بسیار آشكاری است بر این اندیشه كه یگانگی الهی یا وحدت الوهیت، زمینه و پایه گوناگونی-های بیكران جهان است. شكلهای پیچاپیچ اسلامی معمولاً از یك یا چند شكل منتظم پرداخته میشوند كه در انحناها و دوایر میافتند و به نقش ستارگان چند پر در میآیند و این بدان معناست كه تناسبات وابسته به یك نقش در سطح گسترده طرح تكراری میشود.
مساجد در تمام مكانهایی كه ساخته میشوند، عناصر معماری مشتركی دارند؛ صحن، ایوان، رواق، مناره، گنبد، شبستان و محراب كه البته برخی مساجد همچون مسجد شیخ لطفالله اصفهان فاقد صحن و مناره هستند. هیچ معبدی نیز نمیتواند محراب نداشته باشد تا جایی كه برخی مساجد دارای چند محراب هستند به عنوان نمونه؛ مسجد جامع اصفهان را میبینیم كه دارای 9 محراب هست، البته بیشتر مساجد دارای یك محراب در جنوب مسجد هستند.
صحن و حیاط مسجد
یكی از عناصر مهم معماری مساجد اسلامی، صحن و حیاط است كه به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان (مسجدالنبی)، طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد و فضایی آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد میكند. در واقع شكل و فرم و عناصر تزئینی ابتدا در همین صحنها به نمایش در میآیند و شما هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یكجا مشاهده میكنید. در وسط صحن حیاط، آب مظهر پاكیزگی و نظافت، در حوض بزرگی كه با فضاسازی بنا به صورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است، متجلی میشود. معماران محل حوض را در جایی انتخاب میكردند كه لااقل تصویر بخش اعظمی از بنا به ویژه ایوانها و طاقنماهای زیبا كه دارای تزئینات و رنگهای الوان بودند، كاملاً در حوض منعكس شود كه نمونه آن را در مسجد امام خمینی اصفهان میبینیم. هنگامی كه این آیینه كاذب با موج كوچكی شكسته میشود، انسان متفكر و عارف به چشم دل میبیند كه هیچ چیز جز ذات اقدس پروردگار پایدار نیست. بنابراین حوض علاوه بركاركردی كه برای وضو ساختن دارد، نمادی تزئینی نیز به شمار میرود.
در برخی مناطق همچون مسجد عتیق شیراز، برروی حوض سكو یا تختگاهی ساختهاند كه پایههای آن در حوض است. در بالای این سكو كه به آن خدای خانه گویند، مؤمنین دور از مردم عادی به تلاوت قرآن مجید میپرداختند.
رواق
رواقها، فضاهای سر پوشیده ستوندار اطراف صحن و حیاط مسجد هستند كه معمولاً در پشت آنها دیوارهای انتهای مسجد قرار دارند. در تاریكخانه دامغان شاهد این رواقها هستیم. رواقها بیشتر در كشورهای اسلامی حوزه مدیترانه هند و پاكستان به كار رفتهاند.
ایوان
بدون تردید زیباترین و عالیترین ایوانها در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده میشود. ایوانهای مساجد ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسلامی كشورهای جهان، نمونه و منحصر به فرد هستند.
هر ایوانی زیبایی خاص مجموعه خود را دارد. ایوانهای ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شدهاند. به علاوه وجود طاقنماهای بسیار جالب و متنوع در اطراف ایوانها، آنها را از خشكی و تجرد خارج كرده وحالت موزونی به آنها داده است. سقف ایوانها كه از نظر شكل و فرم مانند نیمكره و نیم‌گنبد است، با انواع عناصر تزئینی مانند مقرنس، آجركاری، گچبری، آیینهكاری و نقاشی مزین شده است و در هر بنایی به تناسب اهمیت آن، این تزئینات بیشتر و كاملتر و زیباتر شدهاند. ایوانهای ورودی مسجد جامع یزد، مسجد شیخ لطفالله و مدرسه چهار باغ اینگونهاند.
سقف ایوانهایی كه عمیق هستند، مانند ایوان یا صفه درویش در مسجد جامع اصفهان به صورت گهواره‌ای ناوی و یا طاق آهنگ است. در اطراف كلید ایوانها، طاقنماها به كمك ایوانها آمده و زیبایی آنها را كامل كردهاند و آنها را از تجرید و تكبنایی كه شكل مناسبی نبوده، بیرون آوردهاند. این طاقنماها به صورت مربع مستطیلاند و به صورت قالببندی در بیشتر ایوانها جای گرفتهاند.
منارهها
منارهها بناهایی در قالب برج بلند و باریك هستند كه معمولاً در كنار مسجد و بقاع متبركه برای گفتن اذان ساخته میشوند. در گذشته منارهها نقش میل راهنما را در كنار جادهها و ابتدای شهرها و در كنار مساجد، كاروانسراها، مدارس و مهمانپذیرها ایفا كردهاند
این بناها به دلیل روشن كردن چراغ و یا آتش بر فراز آنها برای راهنمایی مسافرانی كه شب هنگام از راههای دور به طرف شهر میآمدند به مناره یا محل نور معروف شدند و برخی منابع به آن میل هم گفتهاند. كلمه منار یا مناره به معنای جای نور و آتش است و در فرهنگهای لغت نیز همین معنا به كار برده شده است. در دوره اسلامی ساخت منارهها در كنار مسجد یا مقابر متداول شد اما اولین مناره را متعلق به قرن سوم هجری می‌دانند كه در شهرستان قم واقع است. منارهها ابتدا منفرد بودند و مصالح آنها از خشت بود. بعدها با آجر همراه با تزئینات آجری و كتیبه ساخته شد، مانند منار مسجد علی در اصفهان و منار تاریكخانه دامغان. در همین زمان نیز منارههای زوجی به ویژه در دو طرف ایوانهای گنبد دار متداول گردید كه در این حالت به آن گلدسته نیز گفته میشود.
مناره ها به طور كلی به دو دسته تقسیم میشوند:
• میل یا منارههای راهنما
منارهها یا گلدستههایی كه برای گفتن اذان و خبررسانی كاربرد داشته و دارند. از این رو در دوران اسلامی نام « مأذنه » نیز به خود گرفتند كه قبل از وجود بلندگو، بالای آنها اذان می‌گفتهاند. هر گلدسته یا مأذنه شامل قسمتهای زیر است:
1. پایه
2. بدنه یا ساقه
3. محل گفتن اذان (مؤذنه)
4. تاج یا كلاهك
تا قبل از صفویه مصالح بیشتر گلدسته ها از آجر بود. ولی از این دوره ساقه گلدستهها یكپارچه از جنس كاشی فیروزهای بود كه در متن آن حروف معقلی (حروف بنایی) و زردرنگ به كار برده میشد.
گنبدها
گنبدها نیز یكی از علائم معماری اسلامی هستند كه متنوعترین آنها در ایران به كار گرفته شدهاند. این گنبدها از خشت خام با اندود كاهگل یا آجر و سنگ در سرتاسر ایران اسلامی خودنمایی میكنند. انتخاب رنگ آبی كه رنگی است آرامبخش و متعادل و روحانی، برای خود مزیتی است برای گنبدهای ایرانی، هنگامی كه از بلندای شهر یا روستایی منظره آن را مشاهده میكنیم. گنبدها همانند نگین فیروزهای در میان بافتهای شهری و روستایی میدرخشند.
گنبدهای ایرانی صرف نظر از نوع فن و تكنیكی كه در ساخت آنها به كار رفته است به دو دسته رك و نار تقسیم میشوند. نار مثل گنبد مسجد امام خمینی1 و گنبد میرزا رفعیا در اصفهان.
گنبدهای رك نیز به سه دسته تقسیم می شوند:
1. گنبدهای هرمی مانند گنبد ابولؤلؤ در كاشان و گنبد خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز
2. گنبدهای مخروطی مانند میل رادكان در قوچان
3. گنبدهای اور چین (پله پله ای) مانند مقبره دانیال نبی در شوش
بعضی از گنبدها نیز نار و رك هستند. تیزه گنبد، رك و در پایه به صورت قوس و نار در میآید. گنبد بیشتر مقابری كه متعلق به سرداران ایران است، مخروطی شكل و گنبد امامزادهها تقریباً همگی هرمی شكل و نار هستند. گنبدهایی كه از خارج بنا مشاهده میشوند، پوسته بیرونی بنای گنبد است كه به آن اصطلاحاً خود گویند. ولی گنبد دیگری در زیر گنبد خارجی وجود دارد كه آن را از داخل مشاهده میكنیم و به آن اصطلاحاً آهیانه میگویند. بنابراین گنبدهای بناها شامل دو پوسته خود و آهیانه می باشند.
شبستانها نیز فضاهای سرپوشیده و دارای ستونهای یك شكل و موازیاند كه از یك طرف به صحن مسجد راه دارند. هر مسجد دارای شبستان است. این شبستانها ممكن است در چهار طرف مسجد یا دو طرف آن و احیاناً یك شبستان در جنوب مسجد وطرف قبله ایجاد شده باشد. این موضوع بستگی به تعداد نمازگزاران و اهمیت و اعتبار مسجد دارد.
تقریباً بیشتر مساجد اسلامی دارای سقف‌های قوسی شكل با انواع تزئینات و كاربندی و رسمی بناهای ساده و متنوع اند. این قوسها كه در مساجد ایرانی به صورت عرق چین ظاهر شدهاند، جلوه‌ای خاص دارند. تزئینات آجركاری و یا كاشیكاری متنوع آنها بر زیبایی این شبستانها افزوده است.
محراب
نشان دهنده قبله مسلمین و در واقع نقطه عطف مسجد است. زیرا فلسفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن، ادای فریضه واجب نماز است كه هر مسلمان ملزم به اجرای آن است. محراب ها در فرورفتگی قسمتی از دیوار قبله و از ساده ترین وجه تا پرنقش و نگارترین شكل ساخته می شوند. این امر بستگی به نوع و اهمیت مساجد و موقعیت آنها دارد. محرابهای كاشی كاری ایران با تناسبات و به كارگیری كاشیهای الوان معرق و یك تكه، از نمونه‌های بسیار عالی در ایران و جهان هستند. مانند محراب زیبای مینایی در موزه اسلامی ایران و محراب زیبای مسجد میرعماد كاشان در موزه مترو پولین كاشان.
كتیبه و نورگیرها
كتیبههای قدیمیتر از آجر چینی و گچ بریها و كتیبههای جدیدتر با كاشی معرق و یا كاشی خشت اغلب به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی و بعضاً كتیبههای حجاری شده از سنگ، مخصوصاً سنگ مرمر نیز دیده میشود. كتیبههایی كه از قرون اولیه اسلامی تا دوره تیموری و اواخر این دوره هستند غالبا از آجر چینی و گچبری و با انواع خطوط تزئینی كوفی و خط زیبای ثلث و به دست زبردست ترین استادان خط و یا نقاشی خط بر در و دیوار این اماكن مذهبی جلوه میكنند و گویی این خطوط زیبا همراه با نقش و نگارهای متنوع زیبنده و انحناهای چشم نواز، همه و همه مجموعه و گلچینی را به وجود میآورند كه تحسین همگان را بر میانگیزد.
نورگیرها نیز در اطراف گنبد و یا در ساق و ساقه آن مشاهده میگردد كه به علت شدت و ضعف نور، طرحهای بدیعی را به وجود آورده و بر زیبایی مسجد یا آرامگاه و زیارتگاه افزودهاند. این پنجره‌ها كه معمولاً در بغل ایوانها نیز به وجود آمدهاند، اصطلاحاً به آن پاچنگ گویند. پاچنگها در بیشنر مساجد قدیمی جزو عناصر همراه مسجد هستند. نورگیرها از مصالح كاشی معرق، سنگ، آجر، كاشی و چوب ساخته میشوند و دارای نقوش هندسی یا اسلیمی هستند. در برخی از مساجد قدیمی ایران، نورگیرها از خشت خام نیز ساخته شدهاند و به علت وجود چند نور در آنها، توجه همگان به آن معطوف میگردد. یكی از زیباترین پنجرههای نورگیر، پنجرههای مشبك چوبی است كه با طرحهای متنوع گرهسازی، عملكردی در پنجره ها و درهای ارسی دارند.
حجاریها، مقرنسكاری، كاشیكاری و گرهچینی نیز از دیگر عوامل سازنده معماری مساجد در دورههای اسلامی هستند. در دورههای مختلف تاریخی شاهد فراز و نشیبهایی در به وجود آمدن و كم رنگ شدن این تزئینات هستیم، برای مثال سبكهای خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی در ایران، هر كدام ویژگیها و خصوصیات معماری خاص خود را بر بناها به ویژه مساجد تحمیل كردهاند. شیوه شكل گیری عناصر معماری مساجد نیز نكته ایست كه نیاز به بررسی از جوانب گوناگون دارد. تزئینات آجری مساجد دوران سلجوقی، نقشه مساجد در دورهها و سبكهای مختلف، مصالح به كار گرفته شده در تكامل مساجد اسلامی، انواع مقرنسها و كاشیكاری ها و ... نیز مواردیست كه هر كدام مبحث جدیدی را در معماری ایرانی و اسلامی به وجود آورده و قابل بررسی میباشد.
مصالح نازک کاری